پدافند غیرعامل
🛡️ پدافند غیرعامل؛ خط مقدم هوشمندانه در جنگ‌های بدون صدا
#امنیت_ملی
✍ نویسنده ؛ امیر عسگر
مقدمه ؛
در دنیای امروز که تهدیدات از حالت سنتی و فیزیکی خارج شده و به سطوح پیچیده‌تر، ترکیبی و غیرقابل‌پیش‌بینی رسیده‌اند، نگاه به امنیت ملی نیز باید متحول شود. دیگر نمی‌توان امنیت را صرفاً در توان نظامی و تجهیزات جنگی خلاصه کرد؛ بلکه مؤلفه‌های پنهانی مانند زیرساخت‌های اطلاعاتی، روانی، سایبری و حتی کالبد شهری نیز نقشی حیاتی در دفاع از کشور ایفا می‌کنند. در چنین شرایطی، پدافند غیرعامل نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای تداوم امنیت و پایداری ملی محسوب می‌شود.
🔍 پدافند غیرعامل چیست؟
پدافند غیرعامل به مجموعه‌ای از تدابیر، طراحی‌ها و اقدامات گفته می‌شود که بدون استفاده از ابزارهای مسلحانه و تسلیحاتی، می‌کوشد از جان انسان‌ها، تأسیسات حیاتی و زیرساخت‌های کشور در برابر حملات دشمن محافظت کند. این اقدامات نه با موشک و گلوله، بلکه با عقلانیت، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی همراه‌اند. مفاهیمی مانند استتار، پراکندگی، مقاوم‌سازی، فریب دشمن، حفاظت از اطلاعات، طراحی امن و آموزش عمومی، همگی در چارچوب پدافند غیرعامل معنا پیدا می‌کنند.
هدف این حوزه، کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری ملی است. در واقع، پدافند غیرعامل همان‌طور که از نامش پیداست، تلاش می‌کند بدون وارد شدن به درگیری فیزیکی، اثر حملات دشمن را خنثی یا به حداقل برساند.
🎯 چرا پدافند غیرعامل ضرورت دارد؟
پیشرفت فناوری باعث شده تهدیدات نیز ماهیتی پیچیده‌تر پیدا کنند. جنگ‌های امروزی دیگر فقط در میدان نبرد رخ نمی‌دهند؛ بلکه در اتاق سرور، در سامانه‌های مالی، در رسانه‌ها و حتی در ذهن مردم شکل می‌گیرند. دشمن می‌تواند با حملات سایبری سیستم برق‌رسانی را مختل کند، از طریق شایعات، اعتماد عمومی را متزلزل سازد یا با ویروس‌های زیستی، زیرساخت درمانی کشور را فلج کند.
در چنین شرایطی، پدافند غیرعامل خط دفاع اول کشور محسوب می‌شود. چون زمانی‌که حمله اتفاق افتاد، دیگر پدافند عامل (نظامی) وارد میدان می‌شود؛ اما اگر بتوانیم با اقدامات غیرمسلحانه، اصلاً اجازه‌ی نفوذ و آسیب را ندهیم، جنگ را پیش از شروع، خنثی کرده‌ایم.
🧱 کارکردهای پدافند غیرعامل در حوزه‌های کلیدی
۱. زیرساخت‌های حیاتی
شبکه‌های برق، آب، سوخت، ارتباطات و حمل‌ونقل، ستون فقرات حیات شهری و ملی هستند. قطع یا اختلال در هر یک از این موارد می‌تواند آثار امنیتی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به‌همراه داشته باشد. پدافند غیرعامل در این حوزه، بر مقاوم‌سازی، چندمنظوره‌سازی و طراحی جایگزین‌های امن تأکید دارد. به‌عنوان مثال، پشتیبانی برق از طریق نیروگاه‌های دوم یا سامانه‌های اضطراری، در شرایط بحرانی بسیار حیاتی است.
۲. فضای سایبری
در بسیاری از موارد، جنگ سایبری جایگزین عملیات نظامی شده است. حمله به سرورهای وزارت‌خانه‌ها، بانک‌ها، و مراکز کنترل زیرساختی، خسارات سنگینی به بار می‌آورد. بنابراین پدافند غیرعامل باید سامانه‌های اطلاعاتی کشور را با روش‌هایی مانند رمزنگاری، تفکیک شبکه‌ها، و مانیتورینگ پیشرفته، در برابر نفوذ سایبری ایمن سازد.
۳. محیط شهری
ساختمان‌های دولتی، مراکز تصمیم‌گیری، خطوط مترو، پست‌های امدادی، مخازن سوخت و آب، همگی باید بر اساس معیارهای پدافند غیرعامل طراحی شوند. این طراحی‌ها شامل محل‌یابی درست، پراکندگی، مسیرهای تخلیه اضطراری، و طراحی پناهگاه‌های زیرزمینی است. در صورت وقوع حمله یا بحران، این عوامل می‌توانند جان هزاران نفر را نجات دهند.
۴. حوزه سلامت و زیستی
با ظهور تهدیداتی چون تروریسم زیستی، پدافند غیرعامل باید از نظام سلامت نیز صیانت کند. داشتن ذخایر دارویی، آزمایشگاه‌های تشخیص سریع، آموزش کادر درمان، و اطلاع‌رسانی دقیق به مردم در مواقع شیوع، از اجزای مهم این بخش است. همچنین ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌ها و مراکز حساس به شدت حیاتی است.
⚠️ چالش‌های اجرای پدافند غیرعامل در کشور
اگرچه ساختار سازمانی و قانونی این حوزه در ایران شکل گرفته، اما در عمل، موانع متعددی پیش روی آن قرار دارد:
نبود قوانین الزام‌آور: بسیاری از پروژه‌ها، به‌ویژه عمرانی و شهری، بدون در نظر گرفتن ملاحظات پدافند غیرعامل اجرا می‌شوند.
کم‌توجهی مدیران اجرایی: برخی مسئولان، پدافند غیرعامل را امری هزینه‌زا و دست‌وپاگیر تلقی می‌کنند.
فقدان آموزش عمومی و تخصصی: هنوز این مفاهیم به درستی وارد نظام آموزشی، دانشگاهی و رسانه‌ای نشده‌اند.
ضعف در بودجه‌ریزی مستقل: پروژه‌های این حوزه، اغلب در سایه سایر اولویت‌ها قرار می‌گیرند و بودجه مشخصی ندارند.
✅ راهکارهای ارتقای پدافند غیرعامل در کشور
۱. تدوین و اجرای پیوست پدافند غیرعامل برای همه طرح‌های مهم ملی و شهری
۲. آموزش مدیران، مهندسان و طراحان در حوزه اصول پدافند
۳. ایجاد فرهنگ عمومی دفاع غیرمسلحانه از طریق رسانه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها
4. تأسیس سامانه‌های هشدار سریع در حوزه سایبری، زیستی و خدمات حیاتی
5. پایش مستمر آسیب‌پذیری‌ها و تهیه نقشه‌های به‌روزرسانی‌شده برای نقاط حساس
در نهایت باید پذیرفت که پدافند غیرعامل، دیگر صرفاً یک اقدام فنی یا پروژه‌ای مدیریتی نیست؛ بلکه بخشی از فرهنگ و راهبرد کلان امنیت ملی است. کشوری که نتواند در برابر تهدیدات ترکیبی، نامرئی و متنوع امروزی ایمن شود، ولو دارای قوی‌ترین ارتش باشد، در برابر بحران‌های نوین آسیب‌پذیر خواهد بود.
ایران با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی و میزان تهدیدات پیرامونی، بیش از هر کشور دیگری نیازمند آن است که پدافند غیرعامل را از یک شعار به یک رفتار ملی، مهندسی‌شده و مستمر تبدیل کند.
📚 منابع:
1. سازمان پدافند غیرعامل کشور
2.کتاب مبانی پدافند غیرعامل، دکتر غلامرضا جلالی
3.فصلنامه راهبرد دفاعی
4.سند راهبردی پدافند غیرعامل در برنامه توسعه ششم
5.گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره وضعیت پدافند غیرعامل
متن کامل مقالات و یادداشت های مجموعه مکتب سلیمانی